هەمزەی گەیاندن (هَمزَةُ الوَصلِ) و هەمزەی دابڕێنەر (هَمزَةُ القَطعِ)

هەروەك لە پێشەوە باسی هەردوو بابەتی وەستان و دەستپێکردن (الوقف والإبتداء)مان کرد و لە یاساکانی ئەو دووانەش ئەوەبوو کە عەرەب دەستپێناکەن بە زەنە و ڕاناوەستن بە جووڵە (العرب لا تبدأ بساكن ولا تقف على متحرك) بەڵکو هەردەم وەستان لەسەر وشەیەك دەبێت بە زەنە (سکون) بێت (جگە لە دوو حاڵەتی ڕەوم و ئیشمام کە لە پێشەوە باسکرا)، هەروەها دەستپێکردنیش لەسەر وشەیەك دەبێت بە جووڵەی پیتی یەکەمی وشەکە بێت.
زۆرێك لە وشەکانی قورئان پیتی سەرەتاکەی جووڵەی هەیە (متحرك)، بۆیە دەستپێکردن بەم وشانە هیچ کێشەیەکی تێدا نیە، پیتەکە بەو جووڵەیەوە دەخوێندرێتەوە کە لەگەڵیەتی (سەر یان بۆر یان ژێر بێت).

یەکەم/ هەمزەی گەیاندن (هَمزَةُ الوَصلِ)

بەڵام هەندێک وشەش هەن کە بە پیتی زەنەدار دەستیان پێکردووە، ئیدی ئەوکاتە ناکرێ لەو پیتەوە دەست پێبکرێت، بۆ ئەو مەبەستە دەبێ هەمزەیەکی گەیاندن (هَمزَةُ الوَصلِ) کە بە (ئەلیف ـ ا) دەنوسرێت و بە (هەمزە) دەخوێندرێتەوە لە پێشی‌یەوە دابنرێت بۆ ئەوەی لەو پیتەوە دەستپێبکرێت و بتوانرێ پیتە زەنەدارەکە دەرببڕێت، بۆیە ئەم هەمزەیە ناونراوە بە هەمزەی گەیاندن (هَمزَةُ الوَصلِ)، ئەم هەمزەیە لە سەرەتای قسەدا جێگیر دەبێت و دەخوێندرێتەوە و لە کاتی گەیاندن (الوصل) لادەچێت و گۆناکرێت چونکە هیچ پیویستی‌یەکمان پێ‌ی نامینێ وە تەنها بۆ ئەوە بەکارهێنراوە کە پیتی جووڵەدار (متحرك)ی پێشی بگەیەنێ بە پیتە زەنەدارەکە هه‌تاوه‌کو بتوانرێت ئه‌و پیته‌ یه‌که‌مه‌ به‌زه‌نه‌یه‌ له‌و وشانه‌دا به‌ئاسانی گۆبکرێن.
ــ لەسەرەتای قسەدا جێگیر دەبێت و دەخوێندرێتەوە، وەکو:
             
ــ لە گەیاندن لادەچێت و ناخوێندرێتەوە، وەکو:
             
﴿قُلِ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ وَسَلَٰمٌ عَلَىٰ عِبَادِهِ ٱلَّذِينَ ٱصۡطَفَىٰٓۗ . . ٥٩﴾‏ سورة النمل

سوودێك/:
نیشانەی هەمزەی گەیاندن (هَمزَةُ الوَصلِ) لە ( قورئانی پیروز )دا بەدانانی سەرى پیتی (صاد ـ ص)ی گچکە کە لەسەرەتای وشەی (صلة) وەرگیراوە کە دواتر بەم شێوەی لێهاتووە: ( - ).

هەمزەی گەیاندن دەچێتە سەر:
١ ــ کردارەکان (الأفعال)
٢ ــ ناوەکان (الأسماء)
٣ ــ پیتەکان (الحروف)

١ ــ جووڵەی هەمزەی گەیاندن لەکاتی دەستپێکردن بە کردارەکان
یەکەم/ هەمزەی گەیاندن بۆر (ضمَّة) وەردەکرێت ئەگەر پیتی سێ‌یەمی کردارەکە بۆرداری بنەڕەتی (أصلي) بێت، وەکو:
                   
بەڵام ئەگەر بۆرداری سێ‌یەم پیت لە وشەکە تووشهاتوو (عارض) بێت، ئەوا هەمزەکە بۆردار ناکرێت وەکو    بەڵکو ژێردار دەکرێت (مکسور)، چونکە ئەگەر فەرماندان بێت بە کەسی دووەمی تاک دەبێتە () کەواتە سێ‌یەم پیت لەم کردارە بۆردار نیە بەڵکو ژیردارە، وە کردارەکانی هاوشێوەی ئەویش هەر بەم شێوەن. وەکو:
              

دووەم/ هەمزەی گەیاندن لەکاتی دەستپێکردن ژێر (کسرة) وەردەکرێت ئەگەر پیتی سێ‌یەمی کردارەکە ئەمانەی خوارەو بێت:
ا ــ ژێردار بێت، وەکو:        
ب ــ سەردار بێت، وەکو:        
ج ــ بۆردارێکی تووشهاتوو (عارض) بێت، وەکو:
                          

٢ ــ جووڵەی هەمزەی گەیاندن لەکاتی دەستپێکردن بە ناوەکان (الأسماء)
هەمزەی گەیاندن لە ناوەکاندا هەمیشە ژێردارە (مکسور)، وەکو:
                               

تێبینی‌یەکی گرنگ:
جووڵەی پیتی (راء ــ ر) لە وشەی دا هەمیشە جووڵەی پیتی دوای خۆی وەردەگرێت وە تەنها لەم وشەیەدا وایە، وە هەمزەکەیشی لە کاتی دەستپێکردن بە ژێردار دەستپێدەکرێ، وەکو:
             
             

٣ ــ چوونەسەری هەمزەی گەیاندن بۆ سەر پیتەکان
هەمزەی گەیاندن (همزة الوصل) لەپیتدا تەنها دەچێتە سەر (لام ــ ل)ی ناساندنی ناو (لامُ التَّعريف) و هەمیشە سەردار (مفتوح) دەکرێت، وەکو:
              

دووەم/ هەمزەی دابڕێنەر (هَمزَةُ القَطعِ)

بریتیە لەو هەمزەیەی کە لەسەرەتای وشە و لە ناوەڕاست و لە کاتی وەستانیش لەسەری گۆدەکرێ:
أ ــ لەسەرەتای وشە، وەکو:
              
ب ــ لە ناوەڕاستی وشە، وەکو:
                    
ج ــ ئەگەر لەسەری بوەستین، وەکو:
                    

حاڵەتی بەیەکگەیشتنی دوو هەمزە کە دووەمیان زەنەدار (ساکن) بێت
عەرەب لە قسەکانیدا دوو هەمزە کۆناکاتەوە کە دووەمیان زەنەداربێت، وە ئەگەر ڕووبدات ئەوە هەمزەی دووەم کە زەنەدارە دەیگۆڕن بە پیتێکی درێژکراو (حرفَ مَدٍّ) لە ڕەگەزی جووڵەی هەمزەی یەکەم، وەکو:
      هەمزەی دووەم دەگۆڕێت بە (ئەلیف ــ ا)   
     هەمزەی دووەم دەگۆڕێت بە (واو ــ و)   
     هەمزەی دووەم دەگۆڕێت بە (ياء ــ ي)   

حاڵەتەکانی بەیەکگەیشتنی هەمزەی گەیاندن (همزة الوصل) و هەمزەی دابڕێنەر (همزة القطع)

یەکەم/ هەمزەی گەیاندن کە دەچێتە سەر هەمزەی دابڕێنەری زەنەدار (همزة القطع الساكنة):
ئەوا لەکاتی دەستپێکردن‌دا هەمزە دابڕێنەرە زەنەدارەکە دەگۆردرێت بە پیتێکی درێژکراو (حرفَ مَدٍّ) هاوڕەگەزی جووڵەی هەمزەی گەیاندنەکە، وەکو:
               سورة البقرة (٢٨٣)
                  سورة الأحقاف (٤)
                  سورة يونس (١٥)
                  سورة التَّوبة (٤٩)

دووەم/ هەمزەی دابڕێنەر (همزة القطع) کە دەچێتە سەر هەمزەی گەیاندن (همزة الوصل) لە کردارەکاندا:
ئەگەر هەمزەی پرسیاری (همزةُ الإستِفهامِ) چووە سەر هەمزەی گەیاندن لە کارەکاندا، ئەوا هەمزەی گەیاندنەکە نامینێت لە نوسین و خوێندنەوەدا، وەکو:
                 
                      

سێ‌یەم/ هەمزەی دابڕێنەر (همزة القطع) کە دەچێتە سەر هەمزەی گەیاندن (همزة الوصل) لە (لام ــ ل)ی ناساندنی ناو (لامُ التَّعريف):
ئەگەر هەمزەی پرسیاری (همزةُ الإستِفهامِ) چووە سەر هەمزەی گەیاندن لە (لام ــ ل)ی ناساندنی ناو (لامُ التَّعريف)دا ئەوا عەرەب بەم دوو شێوەیە مامەڵەیان لەگەڵدا کردووە:
أ ــ بە گۆڕین (إبدال)، واتە:
                                
ب ــ بە سواندنی پیتی هەمزە (تَسهيلُ الهَمْزَةِ)، واتە:
                                

چوارەم/ هەمزەی دابڕێنەر (همزة القطع) کە دەچێتە سەر هەمزەی گەیاندن (همزة الوصل) لە ناو (الأسماء)
لەم حاڵەتەدا هەمزەی گەیاندن نە گۆدەکرێت و نە دەنوسرێت، هەڵبەتە نموونەی ئەم حاڵەتە لە قورئاندا نیە، بەڵام لە زمانی عەرەبیدا نموونەی هەیە، وەکو:
              

کەواتە کۆی ئەم حاڵەتانەی سەرەوە لەوەدایە کە: هەمزەی گەیاندن لە کردار و لە ناودا نانوسرێن و گۆناکرێن، بەڵام لە (لام ــ ل)ی ناساندنی ناو (لامُ التَّعريف) دا، هەمزەی گەیاندن بە گۆڕانکاری‌یەوە دەمینێت.