پێناسەی درێژکردنەوە (تعريف المد)

ـــ لەزمانەوانیدا بە واتای زیادەو درێژکردنەوە (الزيادة والتَّطويل) دێت.
ـــ بەڵام لە زاراوەدا بریتیە لە درێژکردنەوەی دەنگی پیتە درێژکراوو نەرمەکان (حُروفُ المَدِّ واللِّين) کە ژمارەیان (٣) سێ پیتن‌و بریتین لە (ئەلف ـ ا)و (واو ـ و)و (ياء ـ ي)ی زەنەداری هاوتوخم (متجانس) لە جووڵەی پیتی پێش خۆیان لە وشەکەدا، واتا:
١ــ (ئەلف ـ ا )ی زەنەدار کە لە پێش خۆی پیتێکی سەردار (مفتوح) هاتبێت ( ــَ اْ )    
٢ــ (واو ـ و)ی زەنەدار کە لە پێش خۆی پیتێکی بۆردار (مضموم) هاتبێت ( ــُ وْ )      
٣ــ (ياء ـ ي)ی زەنەدار کە لە پێش خۆی پیتێکی ژێردار (مکسور) هاتبێت ( ــِ يْ )        

هەرسێ پیتەکەش لە ووشەی (نُوحِيهَا) کۆکراونەتەوە:
     

وەپێ‌ی دەگوترێ پیتە درێژکراوەکان: چونکە توانای کشان‌و درێژکردنەوەیان هەیە.
وە پێ‌ی دەگوترێ پیتە نەرمەکان (حُروفُ اللِّين) چونکە بە درێژکردنەوەیەکی نەرم‌و ئاسان لە دەریچەکەیانەوە دەردەچن.
ئەم سێ پیتەش واتە (پیتە درێژکراوەکان) لە بۆشایی نێوان گەروو و دەم (ألجوف)ەوە دەردەچن کە بریتیە لەو بۆشای‌یەی نێوان گەروو و دەم بۆیە پێ‌ی دەگوترێ (ألحروف ألجوفية)، ئەم بۆشای‌یە تەنها یەک دەرچەی هەیە کە پیتە درێژکراوەکانی لێ دەردەچیت، هەروەها پێ‌ی دەگوترێ پیتە هەوای‌یەکان (ألحروف ألهوائية) چونکە پشت بە هەوای بۆشای‌یەکەی دەبەستێت، بە جوڵاندنی هەواکە دەنگەکە دروست دەبێت‌و بە نەمانی هەواکە دەنگەکە کۆتایی پێ‌دێت.

پیتە نەرمەکان (حُروفُ اللِّين)

لە بەشی سیفەتی پیتەکان باسی پیتە نەرمەکان (حُروفُ اللِّين) کرا، بەڵام پێویستە بزانرێت کە بەم سێ پیتە (ئەلف)و (واو)و (ياء) دەگوترێت پیتە درێژکراوو نەرمەکان، بەڵام ئەگەر بە تەنها دەستەواژەی پیتە نەرمەکان (حُروفُ اللِّين) بەکارهێنرا، ئەوا تەنها پیتی (واو ـ و)و (ياء ـ ي)ی زەنەدار دەگرێتەوە کە پیتی پێش خۆیان سەردار (مفتوح) بێت، وەکو:
              

پێوەری ماوەی درێژکراوەکان (قياسُ أزمنةِ المُدود)

ماوەی درێژکردنەوەکان دەپێورێ بە جووڵەکان (سەر و بۆر و ژێر)
جووڵە: بریتیە لە خایاندنی ئەو ماوەی کە پێویستە بۆ دەربڕینی پیتێکی بزواو (متحرک)، ئیدی ئەندازەی جووڵە بەقەدەر کاتی پیتێکی سەردار یان بۆردار یان ژێردارە، کەواتە:
کاتی خایانراوی: قَ = کاتی خایەنراوی: قُ= کاتی خایەنراوی: قِ

زانایان تەرازووێکیان بۆ درێژکردنەوەی پیتە درێژکراوەکان (ا، و، ي) داناوە کە بەم پێنج ئەندازانەی (مقادیر) خوارەوە دادەنرێت:
١ ــ کورت (القَصرُ) کە بە (٢) دوو جووڵە درێژدەکرێتەوە (درێژکردنەوەی ئاسایی).
٢ ــ تۆزێک لە سەرووی کورت (فُويقُ القَصرِ) کە بە (٣) سێ جووڵە درێژدەکرێتەوە.
٣ ــ مام ناوەند (التَّوَسُّط) کە بە (٤) چار جووڵە درێژدەکرێتەوە.
٤ ــ تۆزێک لە سەرووی مام ناوەند (فُويقُ التَّوَسُّط) کە بە (٥) پێنج جووڵە درێژدەکرێتەوە.
٥ ــ درێژترین (الطُّولُ) کە بە (٦) شەش جووڵە درێژدەکرێتەوە.

بۆ ئاگاداری:
درێژی جووڵە واتە درێژی مەد دەنگونجێ لەگەڵ خێرایی خوێندنەوەی قورئان بە هەرسێ پلەی خوێندن: لەسەرخۆ (تحقیق) و ناوەندی (تدویر) و خێرا (حدر)، بۆ نموونە:
(٤) چوار چووڵە لە (تحقیق) ماوەکەی درێژترە لە (٤) جووڵە لە (تدویر).
(٤) چوار جووڵە لە (تدویر) ماوەکەی دریژترە لە (٤) جووڵە لە (حدر).

بەشەکانی درێژکردنەوە (أقسام المُدود)

به شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی درێژکردنەوە ده‌كرێ‌ بە دوو به‌ش:
١ ــ درێژکردنەوی ئاسایی (ألمدّ ألطّبيعي) یان بنەڕەتی (ألأصلي).
٢ ــ درێژکردنەوەی لاوەکی (ألمد الفرعي). دروست بوونی ئەم مەددە بەهۆی زەنەداری‌و هەمزەیەو، چەند بەشێکی هەیە.
بۆ ئاگاداری درێژکراوەکان تەنها (٩) نۆ جۆرن‌و زیاتر نین، وا لە خوارەوەش یەک بەیەک شرۆڤە دەکرێن:

یەکەم / درێژکراوی ئاسایی (ألمدّ ألطّبيعي)

پێناسە: بریتیە لەو درێژکردنەوەی کە دەربڕینی خودی پیتەکەی لەسەر بەندەو، نەوەستاوە لەسەر هۆکارێکی دوای خۆی وەك (هەمزە و زەنە)، واتە سێ پیتەکەی درێژکردنەوە کە (ا، و، ي)یە و پیتی هەمزە یاخود پیتێکی زەنەدار بەدوایاندا نەهاتبێت.
ئیدی بڕی درێژکردنەوەی ئەم پیتانە دوو جووڵەیە، بەمانای: کاتی خایەنراوی گوتنی (قا) یەکسانە بەکاتی خایەنراوی گوتنی (قَ قَ). بەهەمان شێوە کاتی خایەنراوی گوتنی (ما) یەکسانە بەکاتی خایەنراوی گوتنی (مو) وە یەکسانە بەکاتی خایەنراوی گوتنی (مي).
ئەندازەی دوو جووڵەش ئەوەندەیە کە یەکجار بە خێرای‌یەکی مام ناوەند پەنجەت دابخەیت و بیکەیتەوە، یان گوتنی دوو پیت بەدوای یەکدا بۆ نموونە: (قُ قُ)، چونکە ئەندازەی یەک جووڵە بریتی‌یە لە ماوەی گوتنی پیتێکی بزوار وەك (قُ) بۆیە دوو جووڵە دەبێ بە دوو پیتی بزواو.
وە بۆیە پێ‌ی دەگوترێ درێژکردنەوەی ئاسایی (ألمدّ ألطّبيعي)، لەبەر ئەوەی خاوەن سروشتێکی دروست، زیاترو کەمتر لەو ئەندازەیە درێژی ناکاتەوە. نموونە لەسەر هەر سێ پیتە دەرێژکراوەکان(ــَ اْ)، (ــُ وْ)، (ــِ يْ)، وەکو:
نموونە لەسەر هەر سێ پیتە دەرێژکراوەکان(ــَ اْ)، (ــُ وْ)، (ــِ يْ)، وەکو:

     
     ﴿وَرَأَيۡتَ ٱلنَّاسَ يَدۡخُلُونَ فِـي دِينِ ٱللَّهِ أَفۡوَاجٗا ١﴾ سورة النَّصر   هەندێ جار هەڵەی تێدا دەکرێ‌و دەنگی درێژکراوی ئاسایی کورت دەکرێتەوە، بەم شێوەیە

ئەگەر سەرنجی ئەو نموونانەی سەرەوە بدەین دەبینین پیتە درێژکراوەکان (ــَ اْ)، (ــُ وْ)، (ــِ يْ)، پیتی هەمزە یان پیتێکی زەنەدار لە دوایانەوە نەهاتووە، ئیدی دەنگی درێژکراوی ئاسایی ئەم پیتانە دوو جووڵەیە.

هەمزەیەکی بۆردار، وەکو:    
هەمزەیەکی ژێردار، وەکو:    

هۆکاری ئەم ناولێنانە بە درێژکراوی لەبری (مَدُّ البًدَل) ئەوەیە کە عەرەبەکان لە ئاخافتنی ئاساییدا دوو هەمزەی لەدوای یەک گۆناکەن لە کاتێک هەمزەی دووەم زەنەدار بێت، بەڵکو هەمزەی دووەم (زەنەدارەکە) دەگۆڕن بۆ پیتێکی درێژکراو لە توخمی هەمزەی یەکەم لەبری ئەو هەمزەیەو دوو جووڵە درێژدەکرێتەوە (درێژکراوی ئاسایی)، بۆ نموونە:
          هەمزەی دووەم دەگۆڕدرێ بۆ (ئەلیف)    
          هەمزەی دووەم دەگۆڕدرێ بۆ (واو)    
          هەمزەی دووەم دەگۆڕدرێ بۆ (ياء)    

هەندێک پێناسەی ئەم جۆرە درێژکراوەیان (واتە: درێژکراوی لەبری ــ مَدُّ البَدَل) بە شێوەیەکی فراوانتر کردووەو، فەرموویانە: ئەو درێژکراوەیە کە لەدوای هەمزەوە هاتووە.
جا ئەم پێناسەیە هەم ئەو نموونانە دەگرێتەوە کە دەنگی پیتە درێژکراوەکان خۆیان پێشتر پیتی (هەمزە) بوون‌و، دواتر گۆڕاون بۆ پیتێکی درێژکراو (ا، و، ي)، وەکو لەو نموونانەی سەرەوە باسمان کرد، هەروەها ئەو نموونانەش دەگرێتەوە کە هەر لە وشەکە خۆیدا لەدوای هەمزەکەوە پیتێکی درێژکراوی ئەصلی تێدایەو پێشتریش ئەو پیتە هەمزە نەبووەو بەدل کرابێ، وەکو:
                     
                 

بۆیە ئەم جۆرە نموونانە هۆکارێک نیە بۆ ناونانیان بە (درێژکراوی لەبری ــ مَدُّ البَدَل)، بە پێچەوانەی ئەوانەی تریان کە خۆیان لە ئەصلدا هەمزە بوون‌و، دواتر بەدلکراون بە یەکێک لە پیتە دریژکراوەکان، بۆیە هەندێک لە زانایان ئەو جۆرە نموونانەیان ناوناوە بە درێژکراوی لەبری چوو (الشَّبیە بالبَدَل).

چەند نموونەیەکی دیکەی (درێژکراوی لەبری ــ مَدُّ البَدَل)و (درێژکراوی لەبری چوو ــ الشَّبیە بالبَدَل)، کلیکی ئێرە بکە

---

1 2 3 4 5 6