دانانی خاڵی ئیعراب (نَقْطُ الإِعْرَابِ)

لە سەردەمی پێغەمبەری خودا () کە قورئان نوسراوەتەوە خاڵ ( النُّقَط) و جووڵە (الحَرَكات) و هەمزە (الهَمَزات)ی تێدا نەبووە لەسەر نوسینی عەرەبی ئەو کاتە، ئەمەش هیچ کێشەیەكی بۆ دروست نەکردوون چونکە زمانی خۆیان بووە و شارەزای بوون، قسەیان پێکردووە و خوێندویشیانەتەوە بە سروشت و سەلیقەی خۆیان.
لەدوای ئەوەی کە گەلانی دیکەی جگە لە عەرەب بوون بە مسوڵمان و تێکەڵاوبوونیان لەگەڵ عەرەبەکان وایلێهات هەڵەکردن لە خوێندنەوەی قورئان پەیدابوو، کەوای لە زانایان کرد بەدانانی نیشانەکانی سەر (فَتحة) و بۆر (ضَمَّة) و ژێر (كَسرة) و تەنوین (التَّنوين)یان بۆ پیتەکان دانا کە بە زمانی عەرەبی پێ‌ی دەگوترێ (نقط الإعراب) تا خەڵکی بەو شێوەیە بیخوێنێتەوە، یەكەم کەسیش (أبوالأسوَدِ الدُّؤلي) بوو (لە ٦٩ى کۆچی مردووە) کە خاڵی ئیعراب (نقط الإعراب)ی دانا بۆ پیتەکەنی قورئانی پیرۆز بەم شێوەی خوارەوە:
خاڵێکی سووری بۆ نیشانەی سەر (فَتحة) لەلای سەرەوەی پیتەکە دانا.
خاڵێکی سووری بۆ نیشانەی بۆر (ضَمَّة) لەپێش پیتەکە دانا.
خاڵێکی سووری بۆ نیشانەی ژێر (كَسرة) لەژێر پیتەکە دانا.
دوو خاڵی سووری بۆ نیشانەی تەنوین (التَّنوين) دانا.

(أبو عمرو الدَّاني) لە کتێبەکەی (المحكم في نقط المصاحف)دا دەڵێت:
(أبوالأسوَدِ الدُّؤلي) پیاوێکی لە (عبدالقيس) هەڵبژارد و پێ‌ی گوت: قورئان بگرە بە دەستەوە وە ڕەنگێکی جیاوازتر لە ڕەنگی پیتەکانی قورئان هەڵبژێرە بۆ نیشانکردنی سەر، بۆر، ژێر و تەنوین وە هەرکاتێک لێوەکانم لەسەر پیتێکی قورئان کردەوە خاڵێك لەلای سەرەوەی پیتەکە دابنێ و هەر کاتێکیش لێوەکانم لەسەر پیتێک خڕکردەوە خاڵێك لە تەنیشتی پیتەکە دابنێ، وە ئەگەر لێوەکانم جوداکردەوەو شەویلاکم هێنایە خوارەوە خاڵێك لەلای خوارەوەی پیتەکە دابنێ، بەڵام ئەگەر مینگە (غُنَّة)م لەگەڵ ئەم جوڵانەدا دەرچواند، ئەوا دوو خاڵی لەسەریەك دابنێ لەسەر پیتەکە (لێرە مەبەستی تەنوین بووە)، بەم شێوەیە لەسەرەتای قورئانەوە دەستیپێکرد تا کۆتایی‌یەكەی.

دانانی خاڵ بۆ پیتەکان (نَقْطُ الإِعْجَامِ)

خاڵ بەندی پیتەکان دانرا بۆ ــ جوداکردنەوەی ئەو پیتانەی کە لە نوسیندا لەیەك دەچن ــ ئەویش نَصرِ بنِ عاصمٍ اللَّيثيّ لە ساڵی (٩٠ی کۆچی) مردووە پێ‌ی هەستا، هات هێڵی کورتی لاربووەوەی خستە سەر پیتە لێکچووەکان تا تێکەڵاوی لەگەڵ خاڵەکان ڕوونەدات.
پیتی (باء) : یەك هێڵی لاری لەژێر (باء) دانا   
   پیتی (تاء) : دوو هێڵی لاری لەسەر (تاء) دانا   
   پیتی (ثاء) : سێ هێڵی لاری لەسەر (ثاء) دانا   
وە بۆ (نون و یاء)ی ناوەڕاست:
   یەك هێڵی لاری لەسەر (نون) دانا  
   وە دوو هێڵی لاری لەژێر (یاء) دانا  
پیتی (جیم) : یەك هێڵی لاری لەژێری دانا   
    پیتی (خاء) : یەك هێڵی لاری لەسەری دانا   
    پیتی (حاء) : هیچی دانەنا تا تیکەڵ نەبێ لەگەڵ ئەوانی دی  

بۆ (ذال) یەك هێڵی لەسەری دانا        وە (دال)ی واز لێهێنا    
بۆ (زای) یەك هێڵی لەسەری دانا        وە (راء)ی واز لێهێنا    
بۆ (شین) سێ هێڵی لەسەری دانا         وە (سین)ی واز لێهێنا    
بۆ (ضاد) یەك هێڵی لەسەری دانا        وە (صاد)ی واز لێهێنا    
بۆ (ظاء) یەك هێڵی لەسەری دانا        وە (طاء)ی واز لێهێنا    
بۆ (غين) یەك هێڵی لەسەری دانا        وە (عين)ی واز لێهێنا    
بۆ (فاء)ی ــ ناوەڕاست ــ یەك هێڵی لەژێری دانا       وە بۆ (قاف)ی ــ ناوەڕاست ــ یەك هێڵی لەسەری دانا   
پیتەکانی (لام و میم و هاء و واو و ئەلیف)ی وەکو خۆی هێشتنەوە، ئەمەش لەبەرئەوەبوو کە پیتەکان لەیەکتری نەدەچوون.
هەروەها ئەم پیتانە (فاء و قاف و نون و یاء) کە لەسەرەتا و کۆتایی وشەدا بن، وەکو خۆی هێشتنەوە لەبەر ئەوەی هیچ پیتێکی دیکە نیە کە بەم شێوەیە بنوسرێتەوە، کە زانایان کۆیان کردۆتەوە لە وشەی (يُنْفِقُ).

بەڵام دواتر نیشانەکانی خاڵی ئیعراب ( نَقْطُ الإِعْرَاب) لە خاڵە سوورەکانەوە گۆڕا بۆ جوڵەکان، ئیدی ترس لە تێکەڵبوون نەما، هێڵە لارەکان گۆڕان بۆ خاڵ، لەو کاتەوە هەتا ئێستاش نوسین لەسەر ئەو شێوەیە بەردەوامە:

گەشەسەندنی خاڵی پیتی (ش)

پیتی (شین) جودا کراوەتەوە لە پیتی (س) بەدانانی خاڵ لەسەر هەر ددانیک لە ددانەکانی:   
پاشان خۆشنوسەکان ئەو سێ خاڵەیان گۆڕیوە بۆ سەر شێوەی هەرەمی وەکو ئەمڕۆ دەیبینین:  

گەشەسەندنی نوسینی پیتی (کاف)

پیتی (کاف) کە لە کۆتاییدا بێت یان لە ناوەڕاستدا جیاواز بووە لە شێوەی پیتی (لام)، بەڵام لەگەڵ پێشکەوتن و گەشەسەندنی نوسیندا وای لێهاتووە شێوەی پیتی (لام)ی وەرگرتووە، جا بۆ جوداکردنەوەی لە پیتی (لام) ئەوا (کاف)ێکی گچکەیان داناوە لە ناویا کە ئەویش لەگەڵ تێپەڕبوونی ڕۆژگار لەسەر دەستی خۆشنووسەکان شێوەی (هەمزە ــ ء)ی وەرگرتووە.
                                         

نوسینی هەمزە لەنێوان نوسینی کۆن و نوێدا

هەر لە زووەوە هیچ هێمایەک بۆ پیتی (هەمزە ــ ء) دانەنرابوو بەڵکو عەرەب بەم شێوەیە مامەڵەیان لەگەڵدا کردووە.
١ ــ ئەگەر هەمزەکە بکەوتایەتە سەرەتای وشە، ئەوا بە (ئەلیف ــ ا) دەیان نوسی‌یەوە، وەکو :
     بە     نوسراوە
     بە    نوسراوە
    بە     نوسراوە
٢ ــ ئەگەر هەمزەکە بکەوتایەتە ناوڕاست و کۆتایی وشە، ئەوا بە (ئەلیف) و (واو) و (یاء) دەیان نوسی‌یەوە، بۆ نموونە ئەگەر لە ناوەڕاستی وشەدا بوایە بەم شێوانەی خوارەوە دەنوسرا:
ــ لە ناوەڕاستی وشەدا ::
     بە     نوسراوە
     بە    نوسراوە
    بە     نوسراوە
ــ لە کۆتایی وشەدا : :
     بە     نوسراوە
     بە    نوسراوە
    بە     نوسراوە
٣ ــ ئەگەر هەمزەی سەربەخۆ بکەوتایەتە ناوەڕاست و کۆتایی وشە، ئەوا بە هیچ پیتێک نەدەنوسرا، وەکو:
    بە     نوسراوە
    بە     نوسراوە

داهێنانی شێوەی هەمزە
خەلیلی کوڕی ئەحمەدی فەراهیدی (الخَليلُ بنُ أحمَدَ الفَراهيديُّ) لە ساڵی ١٧٥ى كۆچی مردووە، وێنەو ڕێنووسێکی بۆ پیتی هەمزە داهێنا لە نوسیندا کە بریتی‌یە لە:
سەری پیتی (عین ــ ع) لەبەر نزیکی دەرچەی هەردووکیان لەیەکەوە: