زانستی تەجوید (عِلمُ التَّجويد)

پێناسەی تەجوید
تەجوید مانای چی یە؟
وشەی تەجوید لە زمانەوانیدا واتە (تحسین) یانی: جوانکردن، چاک کردن. وەکو دەڵێت (ألإتيانِ بالجَيّدْ) بەمانای کاری باشکردن.
لەزاراوەشدا: ئەو زانستەیە کە قورئانخوێن فێری چاک خوێندنەوەی قورئان دەکات. یاخود بەو زانستە دەگوترێ کە بەهۆیەوە هەر پیتێک لە پیتەکانی قورئان حەقی خۆی بدەیتێ (وەک دەرچوونی پیتەکە لە شوێنی دەرچوونی خۆی وە پێدانی سیفەتە بنەڕەتییەکانی وەک چپە ( هَمْسْ ) وە بڵندی( إِسْتِعلاءْ ) کە لەسیفەتی پیتەکان ( صفات الحروف ) باسیان دەکەین. هەروەها پێدانی ئەو سیفەتانەی کە تووشی پیتەکان دێت وەک گەورە کردن و تێهەڵکێشان و مینگە، واتە ( سیفاتی لاوەکی و زیادە ئەو سیفەتەی بۆی دروست دەبیت ).
جا بەکورتی دەتوانین بڵێین تەجوید زانستێکە ئەو بنەماو یاسایانە ڕووندەکاتەوە کە پێویستە ڕەچاو بکرێن لەکاتی قورئان خوێندندا، بەو شێوەیەی کە لەپێغەمبەری خوداوە (صلَّى الله عليه وسلَّمَ) بیستراوە.

مەبەست و سوودی تەجوید
بێگومان مەبەست و سوودی ئەم زانستە بریتی‌یە لە پاراستنی زوبان لە هەڵەکردنی لەخوێندنەوەی قورئانداو گەیشتن بەو شێوە ڕەوان و ڕەسەنەی کە پێغەمبەری خودا (صلَّى الله عليه وسلَّمَ) گەیاندوویەتی بە هاوەڵەکانی و ئەوانیش گەیاندوویانە بە جیلی دوایی هەتا گەیشتووە بە ئێمە.

ئامانجی تەجوید
ئامانجی زانستی تەجوید پاراستنی زمانە لە هەڵەكردن لە ووشەكانی قورئانی پیرۆز و گەیشتنە ئەوپەڕی ڕاست دەربڕینی وشەکانی قورئانی پیرۆز وەك چۆن لە پێغەمبەرەوە (صلَّى الله عليه وسلَّمَ) بیستراوە و وەرگیراوە، واتە گەیشتنە بەباشترین پلەکانی وردکاریە لە خوێندنەوەی قورئاندا.

ئیمامی ابن الجزری (ڕەحمەتی خودای لێ‌بێت) دەڵێ: تاکە ڕێگە بۆ گەیشتن بە چڵەپۆپی ( تەجوید )، تەنها بەهۆی ڕاهێنانی زمان‌و دووبارە کرد نەوەی پیت‌و وشەکانەوەیە، ئەمەش لەسەر دەستی مامۆستایانی پسپۆڕ و شارەزا دێتە دی، هەروەها قورئانخوێن دەبێ دوورکەوێتەوە لە زیادەڕەوی و زۆرلەخۆکردن ( تکلیف )، ئەگەرنا بە هۆیەوە تووشی زۆر هەلە دەبێ، وەکو گرمۆڵەکردنی زمان، قووڵکردنەوەی دەم، خوارکردنەوەی شەویلاک، لەرزاندنی دەنگ، ڕاکێشکردنی شەددەکان، پچڕپچڕکردنی پیتەکانی ( مَدّ )، پانکردنەوەی مینگەو خنکاندنی دەنگی پیتی ( راء ) لە دەرچەکەیدا. ئیدی گەر قورئانخویندنەوەکەت بەم شێوە نادروستە بێت، ئەوا دڵە ساغەکان و گوێیە ئامادەبووەکان نەفرەتی لێدەکەن^[1].

گرنگی تەجوید
زانستی تەجوید هۆکارێکە بۆ گەیشتن بەمەبەستێک، ئەو مەبەستەش لەم چەند سوودەی خوارەوەدا خۆی دەبینێتەوە:
پەرستن و بەجێهینانی فەرمانی خوداو، شوێنکەوتنی پێغەمبەرە (صلَّى الله عليه وسلَّمَ) لە چۆنیەتی خوێندنی قورئاندا.
دەرکەوتنی ئیعجازی قورئان.
ڕوونبوونەوەی جیاوازی نێوان خوێندنەوەی قورئان و خوێندنەوەی کتێبی ئاسایی.
جوانکردنی خوێندنەوەو ڕازاندنەوەی.
لەسەرخۆیی و هێواشی کە هەل دەڕەخسێنێ بۆ:
ــ تێڕامان و ووردبوونەوە و تێگەیشتن لە قورئانی پیرۆز.
ــ ملکەچبوون بۆ خودای مەزن.
ــ دەربڕین بە شێوەیەکی ڕاست و ڕەوان.
فێری قسەو دە ربڕینمان دەکات بە شێوازێکی هێمن و جوان.
فێربوونی شێوازی ( عثماني ) کە قورئانی پێ نوسراوە.

حوکمی تەجوید:
فێربوونی زانستی تەجوید بەشێوەی ( نظري ) فەرزی کیفایەیە^[2]، بەڵام پەیڕەوکردنی ئەم زانیاری‌یە لە خوێندنەوەی قورئانی پیرۆزدا، واتە بەشێوەی کرداری ( عملي )، فەرزی عەینە^[3]، چونکە هەموو ئوممەت بە زانایان‌و قورئان خوێنانیشەوە کە پاشینەکان ( خَلَف ) لە پێشینەکانەوە
( سَلَف )ـەوە ئەوانیش لە پێغەمبەری خوداوە ( صلَّى الله عليه وسلَّمَ ) وەریانگرتووەو یەک دەنگن لەسەر ئەوەی کە دەبێت بەو شێوازە کاری پێ‌بکرێت‌و بخویندرێت‌و وازی لێ‌نەهێنرێت.
إمام ( إبن ألجزري) دەفەرموێ:

والأخـذ بالتجويد حتمٌ لازم             من لم يجود القرآن آثـم
لأنـــه بــــــه الإلــــه أنـــزلا             وهكذا منـه إلينـــا وصلا

گرنگترین بابەتەکانی زانستی تەجوید لەم بەشانەی خوارەوە پێکهاتووە:
دەرچەی پیتە عەرەبی‌یەکان ( مخارجُ الحروفِ العربيَّة )
سیفەتە خۆی‌یەکانی پیت ( الصِّفاتُ الذَّاتِيَّةُ لِلحُروف )
سیفەتە تووشهاتووەکانی پیت ( الصِّفاتُ العَرَضِيَّة )، کە گرنگترینیان ئەمانەی خوارەوەن:
ـــ تێکهەڵکێشانی دوو پیتی وەکو یەک و یاخود دوو پیتی هاوشێوە
ـــ ئەحکامی پیتی ( لام )ی شەمسی و قەمەری ( أحكامُ اللَّامِ الشَّمسيَّةِ والَقَمَريَّة )
ـــ ئەحکامی میمی زەنەدار ( أحكامُ الميمِ السَّاكِنة )
ـــ ئەحکامی نونی زەنەدار و تەنوین ( أحكامُ النُّونِ السَّاكِنَةِ والتَّنوين )
ـــ ئەحکامی درێژکردنەو و کورتکردنەوە ( أحكام المَدِّ والقَصر )

ئاستەکانی خوێندنەوەی قورئان لە روانگەی خێرایی‌و لە سەرخۆی‌یەوە
دەتوانرێت قورئان بە یەکێک لەم ئاستانەی خوارەوە بخویندرێتەوە ^[4]:
١ـ لەسەرخۆو تەواو ( ألتحقيق ): خوێندنەوەی قورئان بەهێواشی و لەسەرخۆیی، لەگەڵ تێڕامان و ووردبوونەوە لەواتەکانی و، بەڕەچاوگرتنی گشت یاساکانی تەجویدو، دەرکردنی هەموو پیتەکان لە مەخرەجی خۆیانەوە.
ـــ نموونەی ئەم شیوازە وەکو خوێندنەوەی ( شیخ محمود خليل ألحصري، شيخ محمد صديق المنشاوي، شيخ عبدالباسط عبدالصمد و شيخ علي عبدالرحمن الحذيفي ).

٢ـ خێرای مام ناوەندی ( التدویر ): خوێندنەوە بەشێوەیەکی مام ناوەندیانە، واتە نەزۆر لەسەرخۆو خاو وەکو ( التحقیق ) وە نەزۆر پەلە وەکو ( الحدر )، واتە: ( التدویر ) پلەیەکە لەنێوان تەحقیق و حەدر دا لەگەڵ ڕەچاوگرتنی یاساکانی تەجویدو جێ بەجێ کردنیان.
ـــ نموونەی ئەم شیوازە وەکو خوێندنەوەی ( سعد الغامدي ).

٣ـ خێراو بەپەلە ( الحدر ): خوێندنەوەی قورئان بەخێرایی، لەگەڵ ڕەچاوگرتنی یاساکانی تەجویدو جێ بەجێ کردنیان.
ـــ نموونەی ئەم شیوازە وەکو خوێندنەوەی ( شیخ عبدالله الجهني، شيخ ألشريم وألسديس ).
جا ئەم سێ پلە خوێندنەوەیە هەرسیکیان دروستە خوێندنەوە پێ‌یان، وە دروست نیە لادان لەم سێ شێوەیە، بەڵکو پێویستە خوێنەری قورئان پەیوەست بێت بەیەکێک لەم سێ حاڵەتەوە، وە لە هەرسێکیان پێویستە خوێنەری قورئان یاساکانی تەجوید رەچاو بکات.
ـــ هەر سێ جۆرەکەش لەدێڕێک شیعردا کۆکراونەتەوە:
حدر وتدويروتحقيق ترى         جميعها مراتباً لمن قرأ ـــ نمونەی هەر سێ جۆرەکە:
ألتحقيق    التدویر    الحدر

1 2 3

---

1. پێشەوا ابن الجزری لە (المُقَدِّمَة)ە کەیدا دەفەرموێ:
         وَلَيْسَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ تَـرْكِهِ ♦♦♦♦♦ إِلاَّ رِيَاضَةُ امْرِئٍ بِفَكِّهِ
   واتە: لەنێوان خوێندن بە تەجوید و وازلێهێنانی تەنها بەردوامبوونی کەسێکە بە ڕاهێنانی شەویلکەو دەمی.
2. فەرزی کیفایە (فرضُ الكِفاية): ئەو فەرزەیە ئەگەر کۆمەڵێک لە موسڵمانان جێبەجێی بکەن، ئەوا لەسەر ئەوانی دیکە لادەچێت.
3. فەرزی عەین (فرضُ العَيْن): ئەو فەرزەیە کە دەبێت هەموو موسڵمانێک ئەنجامی بدات، فەرزی عەین بە ڕەنجی کەس لاناچێت، هەر دەبێ کەسەکە خۆی بیکات.
4. هەڵبەتە بەو سێ ئاستە دەگوترێ (الترتیل): ئەویش بریتیە لە جوان دەربڕینی پیتەکان و زانینی وەستان لەکاتی خوێندنەوەی قورئان. وە تەرتیل هەرسێ شیوازەکەی خویندنەوە دەگرێتەوە، هەرچەندە پلەی ( ألتحقيق ) لە هەموویان باشترەو زیاتر مافی پیتەکان دەدات و بۆ لێ ووردبوونەوەو تیگەیشتنی مانای قورئان یارمەتیدەرە بەڵام شیوازی ( الحدر )یش بۆ خەتمی قورئان و تەراویح ئاسانترەو دروستە هەروەها شێوازی ( التدویر )یش.