حاڵەتەکانی دوو پیتی بەیەکگەیشتوو (أحوال الحرفين الملتقيين)

ژمارەی پیتە عەرەبی‌یەکان (٢٩) پیتن. زانایان دەڵێن بارودۆخی هەر دوو پیتێکی کە بەیەکتر دەگەن لە یەکێک لەم چوار حاڵەتانەی خوارەوە دەرناچێت:
یەکەم/ بەیەکگەیشتنی دوو پیتی وەکو یەک ـــ هاوشێوە (التقاء حرفان متماثلان).
دووەم/ بەیەککەیشتنی دوو پیتی هاوڕەگەز (التقاء حرفان متجانسان).
سێیەم/ بەیەکگەیشتنی دوو پیتی لەیەک نزیک (التقاء حرفان متقاربان).
چوارەم/ بەیەکگەیشتنی دوو پیتی لەیەک دوور (التقاء حرفان متباعدان).
ئیدی لەگەڵ بەیەکگەیشتنی دوو پیت لەحاڵەتی یەکەم‌و دووەم‌و سێ‌یەمدا تێکهەڵکێشان (إدغام) دروست دەبێ، بەڵام لەگەڵ بەیەکگەیشتنی دوو پیت لە حاڵەتی چوارەمدا دەرخستن (إظهار) دروست دەبێ.

پێناسەی تێکهەڵکێشان‌ (تعريف الإدغام)

ـــ تێکهەڵکێشان لە زمانەوانیدا: بە واتای خستنە ناو یەک (إدخال) دێت.
ـــ لە زاراوەدا بەواتای گەیاندن‌و ئاوێتەبوونی پیتێکی زەنەدار (حرف ساکن) بە پیتێکی جوڵاو (حرف متحرک) بەشێوەیەک دەبن بە یەک پیتی توندکراو (حرف مُشَدَّد) لەڕەگەزی پیتی دووەم کە بەیەک جار شوێنی دەرچوونیان بۆ دەجووڵێنی‌و بەرزدەبێتەوە، وەکو:
        

حەڵەتەکانی تێکهەڵکێشان

حاڵەتی یەکەم / تێکهەڵکێشانی هاوشێوە (إدغامُ المُتَماثِلَيْن)
بریتیە لەو تێکهەڵکێشانەی کە دوو پیتی هاودەرچە (مخرج)و هاوسیفەتی تێدا بەیەک دەگەن، بەو مەرجەی پیتی یەکەم زەنەدار (حرف ساکن) بێت‌و لە پیتە درێژکراوەکان نەبێت (حروف المَدّ)، وە پیتی دووەمیش جوڵاو (متحرک) بێت، جا هەردوو پیتەکە لەیەک وشەدا کۆ ببنەوە یان لە دوو وشەدا، بکرێن، نموونەی ئەم جۆرە تێکهەڵکێشانە:
              
ـــ بەڵام ئەگەر ئەو دوو مەرجانەی سەرەوەی تێدا نەبوو وەک ئەوەی پیتی یەکەم جولاو (متحرک) بێت‌و یان پیتی درێژکراو بێت، ئەوە تێکهەڵکێشان دروست نابێت، وەک:
           

ــــ نموونەی زیاتر لە تێکهەڵکێشانی هاوشێوە (إدغامُ المُتَماثِلَيْن)

حاڵەتی دووەم / تێکهەڵکێشانی هاوڕەگەز (إدغامُ المُتَجانِسَيْن)

بریتیە لەو تێکهەڵکێشانەی کە دوو پیتی هاودەرچە (مخرج)و لێک جیاواز لە هەندێک سیفەتدا بەیەک دەگەن، بەو مەرجەی پیتی یەکەم زەنەدار (حرف ساکن) بێت‌و، پیتی دووەمیش جوڵاو (متحرک) بێت.
زانایان دەڵێن ئەم جۆرە تێکهەڵکێشانە تەنها (٨) هەشت شێوە دەگرێتەوە:

 

   ^[1]

   ^[2]

   ^[2]
 ٨ ــ تێکهەڵکێشکردنی پیتی طاء (ط) لە پیتی تاء (ت)دا: پێویستە بزانرێت کە ئەم تیکهەڵکێشانە پێی دەگوترێ تێکهەڵکێشی ناتەواو (الإدغام الناقص)، چونکە هەر پیتێک کە هەڵگری زۆرترین سیفەتی بەهێزی بێت، ناشێت بەتەواوی بچێتە ناو پیتێکی دیکە کە لەخۆی بێهێزتر بێت، هەر لەبەر ئەوەیشە کە عەرەب پیتی طاء(ط) یان لە پیتی تاء (ت)دا بەتەواوەتی تێکهەڵکێش نەکردووە و بەڵکو سیفەتی لکاویی (الإطباق)یان لە پیتی طاء(ط)دا هێشتووتەوە.
ئەداکردنی ئەم کارەش بەم چەشنە دەبێت: یەکەم جار پیتی طاء (ط) بەبێ سیفەتی قەلقەلە (القلقلة) گۆبگرێ دواتر بە پیتی تاء (ت)ی جوڵاو (متحرک) کۆتایی پێبێت، وەکو:
          

حاڵەتی سێ‌یەم / تێکهەڵکێشانی لێک نزیك (إدغامُ المُتَقارِبَيْن)

بریتیە لە تێکهەڵکێشانی دوو پیت کە دەرچەو سیفەتەکانیان لەیەکتری‌یەوە نزیکن، وەکو:
   

ئەم جۆرە تێکهەڵکێشانە لە هەموو قیرائەت‌و ریوایەتەکان وەکو یەک نیە، بەڵکو دەکرێتە دوو بەش:

بەشی یەکەم / تێکهەڵکێشکردنی ئەو پیتە لێک نزیکانەی کە هەموو قیرائەتەکان هاودەنگن لەسەری‌و چوار حاڵەت دەگرێتەوە:
 ^[3]  
    
   
لە ریوایەتی (حفص)دا بە هەردوو ڕێگای (الشاطبية) و (طيبة النشر)ەوە تێکهەڵکێشانی تەواو (الإدغام الکامل) دەکرێ.
٣ ــ تێکهەڵکێشکردنی پیتی (ل)ی شەمسی لە (١٤) پیتدا، کە پێی دەگوترێ (لامی شەمسی)، ئەم (١٤) پیتەش سەرەتا پیتی هەر وشەیەکی ئەم بەیتە دەگرێتەوە ^[4]:

هەڵبەتە لە ریوایەتی (حفص)دا، حوکمی ئەم دوو نموونەی سەرەوە دەرخستنە (الإظهار).

حاڵەتی چوارەم / بەیەککەیشتنی دوو پیتی لەیەک دوور (المتباعدین)

بریتیە لەدوو پیتی بەیەکگەیشتوو کە دەرچەو سیفەتەکانیان لە یەکترییەوە دوورن، حوکمی بەیەکگەیشتنی ئەم دوو جۆرە پیتە لە هەموو قیرائەتەکان دەرخستنە (إظهار)، وەکو:
            (پێناسەی دەرخستن) دواتر باسی دەکرێت.

تێکهەڵکێشان (الإدغام) لە ڕوانگەی وەسفەوە (واتە چۆنیەتی‌و شێوەی) دەکرێتە (٢) دوو بەش:

١ ــ تێکهەڵکێشانی تەواو (الإدغام الكامل): ئەو جۆرە تێکهەڵکێشانەیە کە خودی پیتی یەکەم‌ دەچێتە ناو پیتی دووەم‌و خودو سیفەتی پیتی یەکەم نامێنێت.
نیشانەی چەسپاوی تێکهەڵکێشانی تەواو (الإدغام الكامل) لە ڕینووسی قورئاندا بەم شێوەی خوارەوەیە
نیشانەی زەنە (سکون) لە پیتی یەکەم لادەبرێت‌و نیشانەی گیرە (شَدّة) لەسەر پیتی دووەم دادەنرێت، وەکو^[5]:
           

٢ ــ تێکهەڵکێشانی ناتەواو (الإدغام الناقص): ئەو جۆرە تێکهەڵکێشانەیە کە خودی پیتی یەکەم‌ دەچێتە ناو پیتی دووەم‌و خودی پیتی یەکەم نامێنێت بەڵام سیفەتەکەی دەمێنێت.
نیشانەی چەسپاوی تێکهەڵکێشانی ناتەواو (الإدغام الناقص) لە ڕینووسی قورئاندا بەم شێوەی خوارەوەیە
نیشانەی زەنە (سکون) لە پیتی یەکەم‌و نیشانەی گیرە (شَدّة) لە پیتی دووەم لادەبرێن، وەکو ^[6]:
        

---

1. أبو زكريا الفراء (الفرَّاء)، شێوەی ئەم جۆرە تێکهەڵکێشە بە هاوڕەگەز (متَجانِسَيْنْ)ی ئەژمار کردووە، بەڵام (سیبویە) بە تێکهەڵکێشانی لێک نزیک (متَقارِبَيْن)ی داناوە.
2. لە هەندێک (قیرائەتدا) ئەم شێوەیە بەدیارخراوە (إظهار)، بەڵام لە ریوایەتی (حفص) لە ڕێگەی (الشاطبية)دا تەنها تێکهەڵکێشکراوە، کەچی لە ریوایەتی (حفص) لە ڕێگەی (طيبة النشر)دا بەدیارخراوەو تێکهەڵکێشکراوە.
3. بەڵام لە ئایەتی: ﴿كَلَّاۖ بَلۡۜ رَانَ عَلَىٰ قُلُوبِهِم مَّا كَانُواْ يَكۡسِبُونَ ١٤﴾ المطففين. پیتی (ل) لە پیتی (ر) تێکهەڵکێش ڕوونادات چونکە وەستان (سكتة) لەسەر وشەی (بَلْ) پێویست (واجب)ـە، دواتر باسی دەکرێت.
4. دواتر (لامی شەمسی) لە بەشی لامی پێناسەکردن (لام التعریف) باس دەکرێ.
5. لەم جۆرە تێکهەڵکێشانەدا خودو سیفەتی پیتی یەکەم نامێنێت، بەجۆرێک هیچ شوێنەوارێکی نامینێ.
6. لەم جۆرە تێکهەڵکێشانەدا خودی پیتی یەکەم نامینێت بەلام سیفەتەکەی دەمینێ‌و دەچێتە ناو پیتی دووەمەوە.