دەستپێکردن بە خوێندنەوە

ده‌ستپێکردن له‌لای خوێنه‌ره‌کان ( القراء ) بریتی‌یه‌ له‌ دووباره‌ خوێندنه‌وه له‌دوای بڕینی خوێندن ( القطع ) یان وه‌ستان ( الوقف )، ئه‌وجا ئه‌گه‌ر له‌دوای بڕینی خوێندن بوو ئه‌وا له‌ پێشی‌یه‌وه‌ ( الإستعاذة ) و ( البسملة ) ده‌بێت له‌سه‌ره‌تای سوڕه‌ته‌کاندا‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌ ناوه‌ندی سوڕه‌ته‌کاندا بوو ئه‌وا قورئانخوێن بۆی ده‌بێت ( البسملة ) بهێنێت یان نه‌یهێنێت له‌دوای ( الإستعاذة ). به‌ڵام ئه‌گه‌ر ده‌ستپێکردنه‌وه‌ له‌دوای وه‌ستان بوو، ئه‌وا ( الإستعاذة ) و ( البسملة ) له‌پێشییه‌وه‌ پێویست ناکات چونکه‌ قورئانخوێن هه‌ر له‌حاڵه‌تی به‌رده‌وامیدایه‌ ئه‌و وه‌ستانه‌ی ته‌نها بۆ پشوودانێك و پاشان نی‌یه‌تی خوێندنه‌وه‌یه‌. به‌ڵام ئه‌گه‌ر هه‌تا کۆتایی سوڕه‌تێکی خوێند و ئنجا ویستی سوڕه‌ته‌که‌ی دیکەش بخوێنێ، ئه‌وا ده‌بێت ( البسملة ) بهێنێت له‌لای ئه‌وانه‌ی که‌ ( البسملة )ه‌یان هه‌یه‌ له‌سه‌ره‌تای سوڕه‌ته‌کانه‌وه‌ وه‌ک له‌( حفص ). ده‌ستپێکردنیش ( الإِبْتِداء ) هه‌روه‌ک وه‌ستان ( الوقف ) وایه‌، دابه‌ش ده‌بێت به‌سه‌ر ئه‌و جۆرانه‌دا ( ته‌واو وکافی وشیاو و نەشیاو ).
له‌سه‌ر خوێنه‌ر پێویسته‌ له‌جێ‌یه‌ك ده‌ستپێبکات که‌ واتایه‌کی جوان و مه‌به‌ست بدات به‌ده‌سته‌وه‌ هه‌روه‌کو چۆن سه‌باره‌ت به‌وه‌ستانیش هه‌روابوو!
له ‌ده‌ستپێکردندا وه‌ک وه‌ستان نیه‌، ده‌بێت خۆت هه‌ڵیبژێریت، به‌پێچه‌وانه‌ی‌ وه‌ستان‌ که‌ حاڵه‌تی ناچاری تێدابوو، بۆیه‌ له‌ ده‌ستپێکردنه‌وه‌دا نابێت به‌هیچ جۆرێك جیاکردنه‌وه‌ بکرێت له‌نێوان فرمان و بکه‌ره‌که‌ی یان به‌شی نیهاد ( مبتدأ ) و به‌شی گوزارش( خبر ) یان وه‌سف و وه‌سفکراو یان ( مضاف ) و ( مضاف اليه ) و هه‌موو ئه‌وانه‌ی که‌ به‌ستراون پێکه‌‌وه‌.. به‌ڵام جگه‌ له‌ ده‌ستپێکردنه‌وه‌ به‌ سه‌ره‌تای ئایه‌ته‌کان که‌ ئه‌گه‌ر به‌ ئایه‌تی پێشتره‌وه‌ش به‌سترابوو هه‌ر ده‌توانی نه‌گه‌ڕێیته‌وه‌ و گرێی نه‌ده‌یته‌وه‌ پێوه‌ی چونکه‌ وه‌ك گوتمان که‌ جائیزه‌ له‌ کۆتایی هه‌موو ئایه‌تێك وه‌ستان بکرێت و ده‌ستپیکردنه‌وه‌ش به‌ ئایه‌تی نوێ.

تێبینی:
بۆ ئه‌وه‌ی‌ بزانی‌ له‌کوێوه‌ ده‌ستپێبکه‌یته‌وه له‌ خوێندنه‌وه‌دا، ئه‌م بنه‌مایه‌ بناسه‌: له‌کوێ وه‌ستان ڕه‌وا بوو له‌دوای ئه‌و ده‌ستپێکردنه‌وه‌ ڕه‌وایه‌، هه‌روه‌ک ئیبن ئه‌لجه‌زه‌ری ڕه‌حمه‌تی خودای لێبێت له‌ کتێبی ( النشر ) فه‌رموویه‌تی: "کل ما أجازوا الوقف عليه أجازوا الإبتداء بما بعده".

جۆرەکانی دەستپێکردن بە خوێندنەوەی قورئانی پیرۆز

یەکەم ـــ دەستپێکردنی بەویست ( الإختياري )، ئەم دەستپێکردنە دابەش دەبێت بۆ دوو شێوە:

١ ــ دەستپێکردنی ڕاستەقینەیی ( إبتداء حقیقی ): بریتیە لە دەستپێکردن لە سەرەتاوە بە ئایەتێکی سەربەخۆ لە ڕووی ماناوە پەیوەست بە پێشەخۆی نەبێت، لەسەرەتای خوێندنەوەی قورئان لەناو نوێژ یا لەدەرەوەی نویژ. ئەم دەستپێکردنەوەیە شیاوو ( جائز )و نەشیاو ( غیر جائز )ی هەیە:
أ ــ شیاو ( جائز ): ئەم جۆرە دەستپێکردنێکی تەواو ( تام )ە، چونکە هیچ پەیوەند‌یەکی واتایی بەپێش خۆیەوە نیە.
﴿وَأَصۡحَٰبُ ٱلۡيَمِينِ مَآ أَصۡحَٰبُ ٱلۡيَمِينِ ٢٧﴾ سورەتی الواقِعَة، ئایەتی/٢٧.
ب ــ نەشیاو ( غیر جائز ). ئەم جۆرە دەستپێکردنە ئەوەیە ئەگەر لە ناوەڕاستی بابەتەوە بەشێوەیەک نازانرێ سەرەتاکەی چیەچیە، بۆ نموونە: پێشنوێژ پاش ئەوەی سورەتی ( الفاتحة ) دەخوێنێ‌و دەست دەکات بە خویندنی ئەم ئایەتانەی خوارەوە:
﴿كِلۡتَا ٱلۡجَنَّتَيۡنِ ءَاتَتۡ أُكُلَهَا وَلَمۡ تَظۡلِم مِّنۡهُ شَيۡ‍ٔٗاۚ . . . ٣٣﴾ سورەتی الكَهف، ئایەتی/٣٣. سەرەتای چیرۆکەکە نازانرێ چیە.

٢ ــ دەستپێکردنی وەپاڵخراو ( إبتداء إضافي ): بریتیە لەو دەستپێکردنەوەیە کە لەکاتی خوێندنەوە یان خوێندنەوەی چەند ئایەتێك دەوەستین پاشان دەستپیدەکەین و پاشان دەوەستین، ئەم جۆرە دەستپێکردنە دەکرێ بە چوار بەش:
أ ــ دەستپیکردنی تەواو ( البدءُ التَّام ): بریتیە لە دەستپێکردن بە خوێندنەوەی قورئان بە وشەیەك کە پەیوەندی واتایی ( مَعنَوي )و شیکردنەوەیی ( إعرَابي ) بەپێش خۆیەوە نەبێت، وەکو:
﴿ . . . أَفَلَا تَذَكَّرُونَ ٢٤ وَلَقَدۡ أَرۡسَلۡنَا نُوحًا إِلَىٰ قَوۡمِهِ . . . ﴾ سورەتی هود، ئایەتی/٢٥.
﴿. . . وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ ٥ إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ . . . ﴾ سورەتی البَقَرَة، ئایەتی/٦.
تێبینی: دەستپێکردن بە خوێندنەوە لەسەرەتای سورەتەکان، دەستپێکردنێکی ڕاستەقینەی تەواوە ( بدء حقيقي تام ).

ب ــ دەستپێکردنی کیفایەت ( ألبدء الكافي ): بریتیە لە دەستپێکردن بە خوێندنەوەی قورئان بە وشەیەک کە پەیوەندی واتایی ( مَعنَوي ) بە پێش خۆیەوە ھەبێت بەڵام پەیوەندی شیکردنەوەیی ( إعرَابي ) بە پێش خۆیەوە نەبێت، وەکو:
﴿. . . إِنِّيٓ أَخَافُ عَلَيۡكُمۡ عَذَابَ يَوۡمٍ أَلِيمٖ ٢٦ فَقَالَ ٱلۡمَلَأُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ . . . ﴾ سورەتی هود، ئایەتی/٢٧.
تێبینی: ئەم حاڵەتە تەنھا لە دەستپێکردنی وەپاڵخراو ( إبتداء إضافي ) ئەنجام دەدرێت نەک دەستپێکردنی ڕاستەقینەیی ( إبتداء حقیقی ).

ج ــ دەستپێکردنی باش ( ألبدء الحسن ): بریتیە لە دەستپێکردن بە خوێندنەوەی قورئان بە وشەیەک کە پەیوەندی واتایی ( مَعنَوي )و پەیوەندی شیکردنەوەیی ( إعرَابي ) بە پێش خۆیەوە ھەبێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەستپیکردنەوە بەم وشەیە واتایەکی تەواو دەبەخشێت، ئەمەش بە ناچاری روودەدات بۆیە قورئانخوێن دەگەڕیتەوە سەر هەمان وشە تاکو واتاکان بە یەکتری‌یەوە ببەستێتەوە^[1]، وەکو:
﴿أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ خَسِرُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ وَضَلَّ عَنۡهُم﴾ دەوەستێ پاشان دەستپێدەکاتەوە بە ﴿وَضَلَّ عَنۡهُم مَّا كَانُواْ يَفۡتَرُونَ﴾ سورەتی هود، ئایەتی/٢١.
تەنها لەسەرەتای ئایەت نەبێت ئەو کاتە ئاسایی‌یە، وەکو:
﴿ . . . كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمُ ٱلۡأٓيَٰتِ لَعَلَّكُمۡ تَتَفَكَّرُونَ ٢١٩ فِي ٱلدُّنۡيَا وَٱلۡأٓخِرَةِۗ . . . . ﴾ سورەتی البَقَرَة، ئایەتی/ ٢١٩ــ ٢٢٠.
﴿وَإِنَّكُمۡ لَتَمُرُّونَ عَلَيۡهِم مُّصۡبِحِينَ ١٣٧ وَبِٱلَّيۡلِۚ أَفَلَا تَعۡقِلُونَ ١٣٨﴾ سورەتی الصَّافَّات، ئایەتی/ ١٣٧ــ ١٣٨.

د ــ دەستپێکردنی ناشیرین ( ألبدء القبیح ): بریتیە لە دەستپێکردن بە خوێندنەوەی قورئان بە وشەیەك کە پەیوەندی واتایی ( مَعنَوي )و پەیوەندی شیکردنەوەیی ( إعرَابي ) بە پێش خۆیەوە ھەبێت‌و هەروەها دەستپێکردنەوە بەم وشەیە واتایەکی ناڕێك‌و هەڵە دەبەخشێت، ئەمەش باش نیە جگە لەسەرەتای ئایەتەکان، وەکو:
﴿مَثَلُهُمۡ كَمَثَلِ ٱلَّذِي ٱسۡتَوۡقَدَ نَارٗا﴾ بوەستێ پاشان بڵێ ﴿فَلَمَّآ أَضَآءَتۡ مَا حَوۡلَهُ﴾ سورەتی البَقَرَة، ئایەتی/١٧.
﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَسۡتَحۡيِۦٓ أَن يَضۡرِبَ مَثَلٗا﴾ بوەستێ پاشان بڵێ ﴿مَّا بَعُوضَةٗ فَمَا فَوۡقَهَا﴾ سورەتی البَقَرَة، ئایەتی/٢٦.

دووەم ـــ دەستپێکردنی بە تاقیکردنەوە ( الإختباري ): ئەم جۆرە دەستپێکردنە بۆ کاتێکە کە مامۆستا داوا لە قورئانخوێن دەکات لە هەندێك جێگە لە قورئانی پیرۆزدا دەستپێبکات بەمەبەستی پرسیارکردن لێی‌و تاقیکردنەوەی کە چۆن دەوەستێت‌و چۆن دەستپێدەکاتەوە.
چەند نموونەیەك لەسەر دەستپێکردنی تاقیکردنەوە:
  ﴿ثُمَّ لۡيَقۡطَعۡ﴾        بەم شێوەیە دەستپێدەکرێت   ﴿لِيَقۡطَعۡ﴾      سورەتی الحَجّ، ئایەتی/ ١٥
  ﴿وَأَصۡحَٰبُ لۡ‍َٔيۡكَةِ﴾        بەم شێوەیە دەستپێدەکرێت   ﴿اَلۡ‍َٔيۡكَةِ﴾      سورەتی ص، ئایەتی/١٣
  ﴿بِئۡسَ ٱلِٱسۡمُ﴾        بەم شێوەیە دەستپێدەکرێت   ﴿اَلِٱسۡمُ﴾      یان   ﴿لِٱسۡمُ﴾    سورەتی الحُجُرَات، ئایەتی/١١
  ﴿قُلِ ٱللَّهُمَّ﴾        بەم شێوەیە دەستپێدەکرێت   ﴿اَللَّهُمَّ﴾      سورەتی آلِ عِمْران، ئایەتی/٢٦
  ﴿ٱلَّذِي ٱؤۡتُمِنَ﴾        بەم شێوەیە دەستپێدەکرێت   ﴿اُوتُمِنَ﴾       سورەتی البَقَرَة، ئایەتی/٢٨٣
  ﴿إِنِ ٱمۡرُؤٌاْ﴾        بەم شێوەیە دەستپێدەکرێت   ﴿اِمۡرُؤٌاْ﴾       سورەتی النِّسَاء، ئایەتی/١٧٦
  ﴿عِيسَى ٱبۡنُ مَرۡيَمَ﴾        بەم شێوەیە دەستپێدەکرێت   ﴿اِبۡنُ مَرۡيَمَ﴾       سورەتی آلِ عِمْران، ئایەتی/٤٥
  ﴿وَإِنِ ٱمۡرَأَةٌ﴾        بەم شێوەیە دەستپێدەکرێت   ﴿اِمۡرَأَةٌ﴾       سورەتی النِّساء، ئایەتی/١٢٨
  ﴿أَنِ ٱمۡشُواْ﴾        بەم شێوەیە دەستپێدەکرێت   ﴿اِمۡشُواْ﴾ *       سورەتی ص، ئایەتی/٦  
  ﴿ثُمَّ ٱقۡضُوٓاْ﴾        بەم شێوەیە دەستپێدەکرێت   ﴿اِقۡضُوٓاْ﴾  *       سورەتی يُونُس، ئایەتی/٧١
  ﴿فَقَالُواْ ٱبۡنُواْ﴾        بەم شێوەیە دەستپێدەکرێت   ﴿اِبۡنُواْ﴾  *       سورەتی الكهف، ئایەتی/٢١
  ﴿فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِۖ ٱئۡتُونِي﴾        بەم شێوەیە دەستپێدەکرێت   ﴿اِيتُونِي﴾  *       سورەتی الاحقاف، ئایەتی/٤

* بۆری ئەم کردارانە بۆری لەناکاوە ( ضم عارض ) و لەبنچینەدا ژێر ( کسرة )ی هەیە لەبەر ئەم هۆیە ( همزة الوصل ) لەکاتی دەستپێکردن ژێری دەبێت لەجیاتی بۆر ( ضمة ) . . . . بۆ زانیاری زیاتر تکایە سەردانی بەشی ( یاساکانی همزة الوصل و همزة القطع ) بکە.

1. مەبەست لە بەخشینی واتای تەواو ئەوەیە کە ( فعل ) و ( فاعل ) یان ( مبتدأ ) و ( خبر ) لە هەمان ڕستەدا کۆببنەوە.