سێ‌یەم / درێژکراوی لەجیاتی (مَدُّ العِوَض)

درێژکردنەوەی لەجیاتی ( مَدُّ العِوَض ): بریتیە لە قەرەبووکردنەوەی تەنوینی سەردار ( تنوین نصب ــ اً ــ ) بە ئەلیفێکی درێژکراو لە کاتی وەستان لە سەری. بەڵام لەکاتی بەیەکگەیاندن ( وصل ) ئەوکاتە هەر بە تەنوین دەخوێندرێتەوە.
ئەندازەی درێژکردنەوەی: چونکە خۆی حاڵەتێکە لەحالەتی مەددی ئاسایی ( ألمد الطبيعي ) بۆیە بەئەندازەی ( ٢ ) دوو جووڵە درێژدەکرێتەوە، وەکو:

          لە کاتی وەستان لەسەر تەنوینەکە دەبێتە         ﴿. . . وَكَانَ ٱللَّهُ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٗا ٤٠﴾
          لە کاتی وەستان لەسەر تەنوینەکە دەبێتە    
          لە کاتی وەستان لەسەر تەنوینەکە دەبێتە    

تێبینی /
١ ــ پێویستە بزانرێت ئەم حاڵەتە (هـ)ی مێی‌ینە (هاءِ تأنيثٍ) ناگرێتەوەو بەڵکو تەنوینەکە لادەچێت‌و هەر بە (هـ)ی زەنەدار لەسەری دەوەستین، وەکو:
          لە کاتی وەستان لەسەر تەنوینەکە دەبێتە       نابێ بەم شێوەیە لەسەری بوەستین:
          لە کاتی وەستان لەسەر تەنوینەکە دەبێتە       نابێ بەم شێوەیە لەسەری بوەستین:

٢ ــ هەرچەندە عەرەبەکان دوو (ئەلف)ی بەیەکگەیشتوو گۆ دەکەن بەڵام لە ڕێنووس ناینوسنەوە، هەروەکو وەستان لەسەر وشەی:
          لە کاتی وەستان لەسەر تەنوینەکە دەبێتە       ﴿ . . . وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ . . .﴾
          لە کاتی وەستان لەسەر تەنوینەکە دەبێتە    

هەڵبەتە لەو نموونانەی سەرەوەدا هەردوو (ئەلف) بەیەکدەگەن چونکە پێشتر پیتی (هەمزە) هیچ نوسینێکی بۆ دانەنرابوو.

چەند نموونەیەکی درێژکردنەوەی لە جیاتی ( مد العِوَض )، کلیکی ئێرە بکە

چوارەم / درێژکراوی گەیاندن ( مَدُّ الصِّلَة)

درێژکراوی گەیاندن ( مَدُّ الصِّلَة) دەکرێت بە دوو بەش:

١ ــ درێژکراوی گەیاندنی بچووک ( مَدُّ الصِّلَةِ الصُّغرى ): بریتیە لەو ( هاء ــ هـ )ەی کە لە دوایەوە پیتی (هەمزە) نایەت. ئەندازەی درێژکردنەوەی: ( ٢ ) دوو جووڵە درێژ دەکرێتەوەو دەبێتە پاشکۆی درێژکراوی ئاسایی ( المَدُّ الطبيعي )، وەکو:
          
٢ ــ درێژکراوی گەیاندنی گەورە ( مَدُّ الصِّلَةِ الكُبْرى ): ئەم درێژکراوە دریژکراوێکی لاوەکی‌یە (مد فرعي)و بریتیە لەو ( هاء ــ هـ )ەی کە لە دوایەوە پیتی (هەمزە) دێت. ئەندازەی درێژکردنەوەی: (٤) يان (٥) جووڵە درێژ دەکرێتەوەو دەبێتە پاشکۆی درێژکراوی شیاوی جودا (المَدُّ الجائِزُ المُنْفَصِل)، وەکو:
          

هەروەکو لەسەرەوە باسکرا درێژکراوی گەیاندنی بچووک (مَدُّ الصِّلَةِ الصُّغرى) دوو جووڵە درێژدەکرێتەوە، وەکو:
          بەم شێوەیە دەخوێندرێتەوە    
          بەم شێوەیە دەخوێندرێتەوە    

هەروەکو لەسەرەوە باسکرا درێژکراوی گەیاندنی گەورە (مَدُّ الصِّلَةِ الكُبْرى)، چوار یان پێنج جووڵە درێژدەکرێتەوە، وەکو:
          بەم شێوەیە دەخوێندرێتەوە    
          بەم شێوەیە دەخوێندرێتەوە    

چەند تێبینی‌یەک /
١ ــ درێژکراوی گەیاندن تەنها لە حاڵەتی بەیەکگەیاندن (وَصلْ) بە وشەی دوای خۆیەوە جێبەجێ دەبێت، بەڵام لە کاتی وەستان پیتی ( هاء ــ هـ ) زەنەدار دەکرێت، وەکو:
       بەم شێوەیە لەسەری دەوەستین:    
       بەم شێوەیە لەسەری دەوەستین:    

٢ ــ ئەو ( هاء ــ هـ )انەی کە درێژکردنەوەی گەیاندن لەسەریان جێبەجێ نابێت:
أ ــ             چونکە لەپێش ( هاء ــ هـ )ی ڕاناو پیتیکی زەنەدار هەیە (ي).
ب ــ           چونکە لەپێش‌و لەدوای ( هاء ــ هـ )ی ڕاناو پیتی زەدار هەن (م)و (ل).
ج ــ           چونکە لەدوای ( هاء ــ هـ )ی ڕاناو پیتێکی زەدار هەیە (ل)
د ــ                 چونکە ( هاء ــ هـ )ی ڕاناو خۆی زەنەدارە.

٣ ــ دوو وشە لە قورئاندا، بەگوێرەی ریوایەتی ( حفص ) بنەماکانی درێژکردنەوەی گەیاندن نایانگرێتەوە، کە ئەمانەی خوارەوەن:
أ ــ       وشەی ^[1]    جیاوازە، هەرچەندە لەدوای ( هاء ــ هـ )ی ڕاناو پیتێکی زەنەدار هاتووە، کە بەگوێرەی بنەماکان دەبێ درێژنەکرێتەوە، بەڵام درێژکردنەوەی تێدایە.
ب ـ       وشەی ^[2]     ئەم وشەیەش جیاوازە، هەرچەندە ( هاء ــ هـ )ی ڕاناو لەم وشەیەدا هەموو مەرجەکانی درێژکردنەوەی گەیاندنی تێدایە، بەڵام درێژناکرێتەوە.

٤ ــ عەرەبەکان پیتی ( هاء ــ هـ )ی کۆتایی وشەی یان بە هەمان شێوەی ( هاء ــ هـ )ی ڕاناو ڕەفتار لەگەڵ کردووە، بۆ نموونە:
أ ــ       بە درێژرکراوی بچووک بەم شێوەیە دەخوێندرێتەوە    
ب ـ       بەڵام بە درێژرکراوی گەورە بەم شێوەیە دەخوێندرێتەوە    
ج ـ       کەچی     درێژناکرێتەوە چونکە لەدوای پیتی ( هاء ــ هـ ) ، پیتی ( لام ـ م )ی زەنەدار هاتووە    

٥ ــ پیتی ( هاء ــ هـ ) لەم وشانەی خوارەوەدا ( هاء ــ هـ )ی ڕاناو نیە بەڵکو ( هاء ــ هـ )ی وەستان ( هاءُ السَكْت )ە کە عەرەب دەیخاتە سەر چەند وشەیەک بۆ ئاشکراکردنی جووڵەی کۆتا پیت لە وشەکەدا، ئەمەش لە ریوایەتی ( حفص )دا بە وەستان لەسەری ( وقف )‌و بە گەیاندن ( وصل ) هەر بە زەنەداری دەخوێندرێتەوە، وەکو:
                           

٦ ــ ئەگەر پیتی ( هاء ــ هـ ) بنەچەیی ( أصلي ) بوو درێژکردنەوە ڕوونادات، وەکو:
               

٧ ــ نیشانەی درێژکراوی گەیاندنی بچووک ( مدّ الصِّلة الصغرى ) لە ڕێنووسی قورئاندا بەم شێوەیە:
أ ـــ ئەگەر ( هاء ــ هـ )ـەکە بۆردار ( ضمّة ) بوو، بە شێوەی (و)ێکی بچووکیە، بەم شێوەیە ()، وەکو:
         
ب ـــ ئەگەر ( هاء ــ هـ )ـەکە ژێردار (كَسرة) بوو ئەوا نیشانەکەی ( ياء ـ ي )ێکی هەڵگەڕاوەیە، بەم شێوەیە ()، وەکو:
         

٨ ــ نیشانەی درێژکراوی گەیاندنی گەورە (مدّ الصِّلة الکبری ) لە ڕێنووسی قورئاندا بەم شێوەیە:
أ ـــ ئەگەر ( هاء ــ هـ )ـەکە بۆردار ( ضمّة ) بوو، بە شێوەی (و)ێکی بچووکیەو نیشانەی درێژکردنەوەی لەسەرە، بەم شێوەیە ()، وەکو:
         
ب ـــ ئەگەر ( هاء ــ هـ )ـەکە ژێردار (كَسرة) بوو ئەوا نیشانەکەی ( ياء ـ ي )ێکی هەڵگەڕاوەیەو نیشانەی درێژکردنەوەی لەسەرە، بەم شێوەیە ()، وەکو:
         

---

درێژکراوی لاوەکی (المَدُّ الفَرعي)

ئەم درێژکراوەیە‌ بە پێچەوانەی درێژکراوەی یاسایی ( ألمد الطبيعي ) له‌سه‌ر هۆكارێك ڕاوه‌ستاوه‌، هۆكاره‌كه‌ش دوو جۆره یان (هه‌مزه)یە یاخود (زه‌نه‌). واتە لەدوای پیتی درێژکردنەوە ( ا ــ و ــ ي ) پیتی ( هەمزە ـ ء ) یان پیتێکی ( زەنەدار ) هاتبێت.
جۆره‌كانی درێژکراوی لاوەکی:
أ ــ به‌هۆی هه‌مزه‌وه‌: درێژکراوی شیاوی جودا (المَدُّ الجائِزُ المُنْفَصِل)، دریژکراوی واجبی بەیەکگەیشتوو (المَدُّ الواجِبُ المُتَّصِل)، درێژکراوی گەیاندنی گەورە (مَدُّ الصِّلَةُ الكبرى)^[3] دەگرێتەوە.
ب ــ به‌هۆی زه‌نه‌وه‌: درێژکراوی پێویست (المَدُّ اللّازم)، درێژکراوی تووشهاتوو بە زەنە (المَدُّ العارِض للسكون)، درێژکراوی نەرمی (مَدُّ اللّين) دگرێتەوە.

پێنجەم / درێژکراوی شیاوی جودا (المَدُّ الجائِزُ المُنْفَصِل)

لە پێشەوە باسمان کرد کە درێژکراوی لاوەکی (المد الفرعي)، لەسەر هوکارێک وەستاوە، هۆکارەکەش هەر وەکو باسکرا (هەمزە)یە یان (زەنە) واتە پیتی زەنەدار. درێژکراوی شیاوی جودا (المَدُّ الجائِزُ المُنْفَصِل) کە لێرەدا باسی دەکەین درێژکراوێکی لاوەکی‌یەو بەهۆی (هەمزە)وە دروست دەبێت. واتە بریتیە لەو درێژکردنەوەی کە پیتی درێژکراو ( ا ــ و ــ ي ) لەکۆتایی وشەکەدا بێت‌و پیتی (هەمزە ـ ء)ش لە سەرەتای وشەی دوای ئەودا بێت.

هۆی ناونانی ئەم حاڵەتە بە شیاو ( جائز ) ئەوەیە: چونکە جیاوازی لە نێوان زانایاندا هەیە سەبارەت بە درێژکردنەوەو کورتکردنەوەی.

ئەندازەی دریژکردنەوەی ( لە گێڕانەوەی حفص له عاصم له رێگەی شاطبية )وە واتە بەو خوێندنەوەیەی ئێمە: بە ئەندازەی ( ٤ یان ٥ ) جووڵە درێژ دەکرێتەوەو، هەردووکیان دروستن.

هۆی ناونانی ئەم حاڵەتە بە جودا ( منفصل ) ئەوەیە کە پیتی درێژکراو لە وشەیەکەو پیتی هەمزەش لە وشەیەکی دیکە دایە، وەکو:
           

تێبینی/ ١
ئەم جۆرە مەدە لەکاتی بەردەوام بوون ( وصل ) دا دروست دەبێت، خۆ ئەگەر لەسەر وشەی یەکەم وەستای لە ( دوو ) جووڵە زیاتر درێژ ناکرێتەوە، واتە دەبێتەوە بە درێژکراویەکی ئاسایی ( طبيعي )، وەک ئەگەر لەسەر () بوەستین.
تێبینی/ ٢
پێویستە بزانرێت لە قورئانی پیرۆزدا دەبینین کە پیتی (ئەلف) لە وشەی (یا)ی بانگکردن (ياءُ النِّداء)و، لە وشەی (ها)ی ئاگادارکردنەوە (هاءُ التَّنْبيه) لابردراوەو لکێنراوە بە دوای خۆیەوە لە وشەکەدا، وەکو:
           

کە ڕەنگە ئەم پێکەوەلکانەوە هۆکاری لێ‌تێکچوونی کەسانێکی ناشارەزا بێت کە جۆرێکی دیکەی درێژکردنەوە بێت واتە ( درێژکراوی واجبی بەیەکگەیشتوو )، کە دوایی باس دەکرێت، بۆیە دەبێ بزانرێت کە ئەم پێکەوەلکانە هەر بە (درێژکراوی شیاوی جودا) هەژماردەکریت.
ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە لە رێنووسی قورئاندا بەیەکەوە لکێنراوە بەڵام بە لێک جیاوازی گۆدەکرێت، هەر لەبەر ئەمەشە ناتوانرێت لەسەر ئەم دوو وشەیە (یا، ها) هەڵوێستە بکرێت.

چەند نموونەیەکی درێژکراوی شیاوی جودا (المَدُّ الجائِزُ المُنْفَصِل)، کلیکی ئێرە بکە

---

1 2 3 4 5 6

---

1. سورەتی الفرقان / ئايەتی ٦٩.
2. سورەتی الزمر / ئايەتی ٧
3. لەسەرەوە باسی درێژکراوی گەیاندنی گەورە (مَدُّ الصِّلَةُ الكبرى)مان کرد.